Ως “Strategic lawsuits against public participation”, “SLAPP suits” – “στρατηγικές αγωγές προς αποθάρρυνση της δημόσιας συμμετοχής” ή “προσχηματικές αγωγές με στόχο τη φίμωση του λόγου”, ορίζονται οι αγωγές από πολιτικά ή εν γένει δημόσια πρόσωπα κατά των δημοσιογράφων και των μέσων που έφεραν στο φως, με στοιχειοθετημένη έρευνα, μία υπόθεση που άπτεται ευθέως του δημοσίου συμφέροντος .

Εξ ορισμού τέτοιου είδους αγωγές είναι ικανές να αναπτύξουν μία επικίνδυνη για την ελευθερία του λόγου και την ελευθεροτυπία εκφοβιστική λειτουργία ιδίως δε να αποθαρρύνουν την περαιτέρω έρευνα ή κριτική επί ενός θέματος δημοσίου ενδιαφέροντος, κυρίως εν όψει των δικαστικών εξόδων και του γενικότερου κόπου που συνεπάγεται η νομική άμυνα των εκάστοτε εναγόμενων.

Εμβληματική υπόθεση SLAPP στην Ελλάδα αποτελεί η αγωγή αποζημίωσης του Γρηγόρη Δημητριάδη, πρώην Γενικού Γραμματέα του Πρωθυπουργού, κατά της Εφημερίδας Συντακτών, του Reporters United και των δημοσιογράφων Νικόλα Λεοντόπουλου, Θοδωρή Χονδρόγιαννου και Θανάση Κουκάκη. Ο πρώην Γενικός Γραμματέας διεκδικεί υπέρογκες αποζημιώσεις, ύψους μισού εκατομμυρίου ευρώ συνολικά.

Χάρη, κυρίως, στην πολύμηνη έρευνα, την επιμονή και την τόλμη μιας ομάδας δημοσιογράφων ήρθε στην επιφάνεια στη χώρα μας η σοβαρότατη υπόθεση παρακολούθησης πολιτικών και δημοσιογράφων, μία υπόθεση με σημαντικές πολιτικές και θεσμικές προεκτάσεις. Αναδείχθηκε, έτσι, η νευραλγική σημασία της συγκροτημένης και μεθοδικής ερευνητικής δημοσιογραφίας. Εν γένει, εξάλλου, η ελεύθερη δημοσιογραφία και ιδίως η σοβαρή ερευνητική δημοσιογραφία αποτελούν κρίσιμο ανάχωμα για την αποφυγή κατάχρησης εξουσίας από οποιαδήποτε πολιτειακή λειτουργία, την εκτελεστική, τη νομοθετική ή τη δικαστική.

Στις 17 Μαΐου 2021 η Ένωση Συντακτών Ημερήσιων Εφημερίδων Αθηνών (ΕΣΗΕΑ) εξέδωσε ανακοίνωση καταγγέλλοντας τη βιομηχανία αγωγών κατά δημοσιογράφων από πολιτικά πρόσωπα, οι οποίες «το τελευταίο διάστημα πληθαίνουν δραματικά, από ενέργειες πολιτικών προσώπων που καταφεύγουν σε εξοντωτικές αγωγές κατά δημοσιογράφων, που σκοπό έχουν την πλήρη οικονομική εξαθλίωσή τους».

«Η κατάχρηση νομικών διαδικασιών για τον εκφοβισμό και τη φίμωση των δημοσιογράφων εξελίσσεται σε μάστιγα κατά της ελευθερίας του Τύπου διεθνώς», καταλήγει η ανακοίνωση της ΕΣΗΕΑ.

Ο νόμος που διέπει το βασικό νομικό πλαίσιο των αγωγών κατά δημοσιογράφων και μέσων ενημέρωσης είναι ο ν. 1178/81 (ΦΕΚ Α΄187/16.7.1981 – Περί αστικής ευθύνης του τύπου και άλλων τινών διατάξεων). Η ΕΣΗΕΑ έχει ζητήσει την κατάργησή του, υποστηρίζοντας ότι ο συγκεκριμένος νόμος έχει δημιουργήσει τη νομική βάση για μια βιομηχανία αγωγών που μοναδικό σκοπό έχει να φιμώσει τον Τύπο και τους δημοσιογράφους. Μέσα από αυτές τις αγωγές, σύμφωνα με την Ένωση, οι δικαστικά επιτιθέμενοι επιχειρούν ουσιαστικά να εξοντώσουν μέσα ενημέρωσης και δημοσιογράφους, «να εμποδίσουν τη δημοσιογραφική έρευνα και να σταματήσουν τις αποκαλύψεις. Επιθυμούν η δημοσιογραφία στη χώρα μας να μην είναι αποκαλυπτική, αλλά ελεγχόμενη. Να μην ενοχλεί και να μην ασχολείται με θέματα που θίγουν συμφέροντα».

Οι διατάξεις του συγκεκριμένου νόμου επιτρέπουν σε πολιτικά πρόσωπα, ισχυρούς ιδιώτες και μεγάλες επιχειρήσεις να στραφούν δικαστικά κατά μέσων και ενημέρωσης και δημοσιογράφων, απαιτώντας ως αποζημίωση υπέρογκα χρηματικά ποσά που στην πραγματικότητα δεν στοχεύουν στην αποκατάσταση ζημίας ή ικανοποίηση ηθικής βλάβης, αλλά στον εκφοβισμό ρεπόρτερ και ΜΜΕ. Με τις αρχικές του διατάξεις να έχουν ψηφιστεί πριν από 40 χρόνια, ο συγκεκριμένος νόμος δεν περιέχει διατάξεις για την προστασία από τις SLAPP, με αποτέλεσμα μέσα ενημέρωσης, οργανώσεις και δημοσιογράφοι να μένουν απροστάτευτοι απέναντι σε καταχρηστικές νομικές επιθέσεις από ισχυρά πολιτικά πρόσωπα ή μεγάλες πολυεθνικές που διαθέτουν τα οικονομικά μέσα για να ασκούν αγωγές και να διάγουν μακροχρόνιους δικαστικούς αγώνες απέναντι σε οικονομικά ασθενέστερα ΜΜΕ και δημοσιογράφους, με σκοπό να τους κάνουν να σωπάσουν.

Η Πανελλήνια Ομοσπονδία Ενώσεων Συντακτών (ΠΟΕΣΥ) έχει ιδρύσει από τον Απρίλιο του 2022 Παρατηρητήριο για τις αγωγές αυτές με σκοπό τη διασφάλιση του ρόλου των δημοσιογράφων σχετικά με τον έλεγχο και την εποπτεία σε θέματα δημοσίου συμφέροντος και τη στήριξη και προστασία τους από αυτού του είδους τις καταχρηστικές πρακτικές.

Στόχος του είναι η καταγραφή, καταγγελία και δημοσιοποίηση τέτοιων πρακτικών η άσκηση πίεσης για μεταβολές στο νομικό πλαίσιο αλλά και η εκπαίδευση και επιμόρφωση όλων των εμπλεκομένων παραγόντων σε συνεργασία με νομικούς και ακαδημαϊκούς.

Ανάμεσα στις προτάσεις του για νομοθετικές παρεμβάσεις είναι:

• Απόρριψη των προδήλως αβάσιμων δικαστικών διαδικασιών σε πρώιμο στάδιο: τα δικαστήρια θα είναι σε θέση να λάβουν σε πρώιμο στάδιο απόφαση για την απόρριψη της διαδικασίας εάν μια υπόθεση είναι προδήλως αβάσιμη. Σε μια τέτοια περίπτωση, ο ενάγων φέρει το βάρος να αποδείξει ότι η υπόθεση δεν είναι προδήλως αβάσιμη·
• Δικαστικά έξοδα: ο ενάγων φέρει το σύνολο των δικαστικών εξόδων, συμπεριλαμβανομένων των δικηγορικών αμοιβών του εναγομένου, σε περίπτωση απόρριψης μιας υπόθεσης ως καταχρηστικής·
• Αποζημίωση: ο εναγόμενος σε μια στρατηγική αγωγή προς αποθάρρυνση της συμμετοχής του κοινού θα έχει το δικαίωμα να διεκδικήσει και να λάβει πλήρη αποζημίωση για περιουσιακή και μη περιουσιακή ζημία·
• Αποτρεπτικές κυρώσεις: προκειμένου να αποτραπεί το ενδεχόμενο οι ενάγοντες να κινήσουν καταχρηστικές δικαστικές διαδικασίες, τα δικαστήρια θα μπορούν να επιβάλλουν αποτρεπτικές κυρώσεις σε όσους προσφεύγουν στο δικαστήριο.

Παράλληλα προβλέπεται να διοργανώνονται εκστρατείες ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης, έτσι ώστε οι δημοσιογράφοι και οι υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων να αναγνωρίζουν ότι ασκείται εναντίον τους στρατηγική αγωγή.