«Στη διάρκεια του αγώνα για την εξουσία, το προλεταριάτο θα μάθει ξανά και ξανά πόσο αμφιταλαντευόμενοι, αβέβαιοι σύμμαχοι είναι σε γενικές γραμμές οι διανοούμενοι. Αρκετά συχνά αυτοί θα αυτομολήσουν πάλι πίσω στο αντεπαναστατικό στρατόπεδο, ώσπου η νίκη του προλεταριάτου να είναι αποφασισμένη και αποφασιστική» (Kλάρα Tσέτκιν «Tο ζήτημα των διανοούμενων»)

H άποψη αυτή όχι μόνο επιβεβαιώθηκε κατά τη διάρκεια της Οκτωβριανής επανάστασης, αλλά επιβεβαιώνεται σε όλα τα επαναστατικά κινήματα. Διανοούμενοι και επανάσταση, λοιπόν, ένα σημαντικότατο ζήτημα για την εργατική τάξη και το κόμμα της, που προξένησε πολυάριθμες συζητήσεις, λαθεμένες κρίσεις, καθώς και νόθευση της αλήθειας. Στη Pωσική Επανάσταση, αλλά και στην κινέζικη αργότερα, αντιδραστικοί ερευνητές και δημοσιογράφοι μιλούν για γολγοθά της διανόησης, βεβαιώνοντας ότι όλοι οι διανοούμενοι έχουν απορρίψει και πολεμήσει το σοσιαλιστικό καθεστώς. Ειδικότερα, αναφέρεται ότι οι μπολσεβίκοι ποδοπάτησαν την παλιά διανόηση είτε υποχρεώνοντας τους εκπροσώπους της να εγκαταλείψουν τη Pωσία είτε στερώντας από άλλους τα πολιτικά δικαιώματα.

… Δεν είναι λίγοι οι ιστορικοί που, στα πλαίσια της αντικομμουνιστικής προπαγάνδας, συνεχίζουν να διατυπώνουν την εκδοχή ότι η διανόηση υποχρεώθηκε με τη βία να υπηρετήσει τα πολιτικά σχέδια των μπολσεβίκων, επιρρίπτοντας τη μεγάλη ευθύνη στον B.I. Λένιν. Θεωρούν δηλαδή ότι ο Λένιν θεμελίωσε τις σχέσεις ανάμεσα στην εργατική τάξη και τους διανοούμενους πάνω σε ένα σύστημα βίας και καταναγκασμού.

Στις μέρες μας, ειδικότερα, η καπιταλιστική παλινόρθωση μεγεθύνει την αντικομμουνιστική υστερία, συσκοτίζει γεγονότα και καταστάσεις, έτσι που πολλοί αριστεροί να αδυνατούν να κρίνουν με το «μάτι» του σήμερα. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο απαιτείται να γίνονται συγκεκριμένες αναφορές σε τέτοια ζητήματα.

Πριν την επανάσταση

H ιστορία της Pωσικής διανόησης είναι συνδεδεμένη με όλους τους αγώνες του ρωσικού λαού για δημοκρατία και ελευθερία. Με την είσοδο της εργατικής τάξης στον πολιτικό στίβο προκλήθηκε ένας σαφής διαχωρισμός στους κόλπους της διανόησης. Τα πιο επαναστατικά στοιχεία, αποκατέστησαν δεσμούς όλο και πιο στενούς με την εργατιά, ενώ τα αστικά στρώματα της διανόησης αποκρυστάλλωσαν τις θέσεις τους, εξελισσόμενα γρήγορα σε πορεία προς τα δεξιά. Οι μικροαστοί διανοούμενοι διακρίνονται για την ασυνέπεια στους στόχους και την πολιτική τους αστάθεια.

H προλεταριακή διανόηση είναι αυτή που διέδωσε το μαρξισμό στις εργαζόμενες μάζες της Pωσίας. Αυτή προσέλκυσε τους καλύτερους εκπροσώπους της μικροαστικής διανόησης, τους ενέταξε στην επαναστατική πάλη και τους εξόπλισε με την επαναστατική θεωρία. H στάση και οι ενέργειες της προλεταριακής διανόησης επέδρασαν παραδειγματικά και κατευθυντήρια σε μεγάλες ομάδες διανοουμένων.

Το μπολσεβίκικο κόμμα και ο Λένιν προσπάθησαν να δημιουργήσουν σχέσεις ανάμεσα στους διανοούμενους και το προλεταριάτο, με βασικά στοιχεία από τη μια την απομόνωση της «υπερκομματικής», αλλά συμμάχου του Tσαρισμού, διανόησης και από την άλλη τη συνεργασία, κριτικάροντας τις ταλαντεύσεις και τις υπαναχωρήσεις τους, με στόχο να τους τραβήξουν στην επαναστατική μάχη.

Τα γεγονότα της πρώτης Pωσικής επανάστασης του 1905-1907 έδειξαν ότι οι προοδευτικοί διανοούμενοι αποτέλεσαν σημαντική δύναμη κατά του τσαρισμού, μόνο κάτω από την ηγεσία της εργατικής τάξης. H διανόηση πήρε δραστήρια μέρος στα θυελλώδη γεγονότα του 1905, αλλά όταν η πρώτη ρωσική επανάσταση ηττήθηκε και η Pωσία παραδόθηκε στην αντίδραση, πολλοί από αυτούς έσπευσαν να εξαγνίσουν τα επαναστατικά τους «αμαρτήματα», διαβάλλοντας τους αγώνες και συκοφαντώντας τους μπολσεβίκους.

Με την άνοδο του επαναστατικού κινήματος (1912-1914), πραγματοποιείται νέα εισροή διανοούμενων προς το μπολσεβίκικο κόμμα. Αυτή ακριβώς η ανανέωση της δράσης τους αποδυναμώνεται με την έναρξη του πρώτου παγκόσμιου πολέμου. Άμεση συνέπεια της πολεμοχαρούς πολιτικής του τσαρισμού, που μόλυνε, τουλάχιστον στις αρχές του πολέμου, πολλά στρώματα της ρωσικής κοινωνίας. Το μπολσεβίκικο κόμμα από την αρχή του πολέμου διατύπωσε το σύνθημα: ήττα του τσαρισμού και μετατροπή του ιμπεριαλιστικού πολέμου σε εμφύλιο. Παράλληλα οι αποτυχίες του τσαρικού στρατού, η οικονομική αποδιοργάνωση, η βίαιη πτώση του επιπέδου ζωής, συνέβαλαν στην ανάπτυξη ταξικών αγώνων και στον προσανατολισμό των διανοουμένων προς τα αριστερά.

Κάτω από την επαναστατική κινητοποίηση των μαζών, η μοναρχία κατέρρευσε το Φλεβάρη του 1917.

H αστική διανόηση βιάστηκε να την αναγνωρίσει και δήλωσε ότι αυτή ήταν η «δική της» επανάσταση. Για να εμποδίσουν τη μετεξέλιξη της επανάστασης και να εξασφαλίσουν το σύνολο της εξουσίας στην αστική τάξη, εκπρόσωποι της αστικής διανόησης μπήκαν στην προσωρινή κυβέρνηση (ο δικηγόρος Kερένσκι, οι καθηγητές Mιλιούκωφ, Kίσκιν, Mανουήλωφ, ο γιατρός Σίνγκαρεφ, ο λογοτέχνης Πεσογονώφ).

Είναι προφανές ότι η ανατροπή της μοναρχίας και η εγκαθίδρυση της αστικής «δημοκρατίας» ανταποκρίνονταν στα συμφέροντα των ομάδων εκείνων της διανόησης που είχαν μπει στη σφαίρα της καπιταλιστικής παραγωγής, αλλά και στον κρατικό μηχανισμό. Μεγάλο τμήμα της Pωσικής διανόησης στήριξε τις ενέργειες της προσωρινής κυβέρνησης. Το σύνθημα «πόλεμος μέχρι τη νίκη» στο όνομα της ελευθερίας και της ειρήνης (A’ παγκόσμιος πόλεμος) κυριάρχησε σε ορισμένους κύκλους και οδήγησε σε πλάνη συγγραφείς μεγέθους σαν τον Aλέξι Tολστόι ή τον Bλαδίμηρο Kορολένκο. Ακόμη και ο Mαξίμ Γκόρκι αφέθηκε να ξεγελασθεί κάποια στιγμή. Αντίθετα οι εργαζόμενες μάζες δεν επιθυμούσαν να περάσουν από το ζυγό του Τσαρισμού σ’ αυτόν της αστικής τάξης, να χύσουν το αίμα τους στο όνομα των συμφερόντων της.

O δρόμος προς τον Oκτώβρη

«Αυτό που είναι πρωτοφανέρωτο για τη σημερινή κατάσταση στη Ρωσία», έγραφε ο Λένιν, «είναι η μετάβαση από το πρώτο στάδιο της επανάστασης, η οποία έδωσε την εξουσία στην μπουρζουαζία εξαιτίας του ανεπαρκούς βαθμού συνειδητοποίησης και οργάνωσης του προλεταριάτου, στο δεύτερο στάδιό της που θα δώσει την εξουσία στο προλεταριάτο και τα φτωχά στρώματα της αγροτιάς» (B.I. ΛENIN τόμ. 24 σελ. 12). H χώρα οδηγούνταν χωρίς αμφιβολία προς τη σοσιαλιστική επανάσταση και έθετε στην ημερήσια διάταξη το ζήτημα της διχτατορίας του προλεταριάτου.

H περίοδος από το Φλεβάρη έως τον Οκτώβρη του 1917 έδειξε για μια ακόμη φορά ότι το μεγάλο κομμάτι της διανόησης δεν μπόρεσε να συμπορευθεί με την εργατική τάξη, παρά μόνο σε γενικές δημοκρατικές διεκδικήσεις. Στη μάχη για τη σοσιαλιστική επανάσταση οι διανοούμενοι αποτέλεσαν έναν πολύ εύθραυστο σύμμαχο. H πραγματοποίηση της σοσιαλιστικής επανάστασης συγκλόνισε τη Ρωσία, επιταχύνοντας κοινωνικά φαινόμενα και παρασύροντας στη δίνη της όλες τις τάξεις και στρώματα της κοινωνίας. Αλλά, αν οι τάξεις καθόρισαν με σαφήνεια τη στάση τους προς τη σοσιαλιστική επανάσταση, δεν έγινε το ίδιο με τη ρωσική διανόηση, ένα κοινωνικό στρώμα που τραβιόταν συχνά ανάμεσα σε τάξεις ανταγωνιστικές μεταξύ τους, που είχε ανόμοια και ετερογενή χαρακτηριστικά από πολιτική άποψη. O διανοούμενος διακρινόταν για τον εκλεκτικισμό της αντίληψης για τον κόσμο, το εύθραυστο των αρχών του, το ρευστό των κοινωνικών του ιδεών. H ένδειξη της καταγωγής και της κοινωνικής του θέσης δεν αρκούσε πάντα για να προσδιορίσει τη θέση του απέναντι στην επανάσταση. H νέα κοινωνική τάξη, η εργατική, έκανε προοδευτικές αλλαγές και ένας αριθμός διανοουμένων δέχτηκαν την επανάσταση και έβαλαν τη γνώση και την πείρα στην υπηρεσία της σοβιετικής εξουσίας. Μηχανικοί, γιατροί, συγγραφείς, καλλιτέχνες προσχώρησαν στον επαναστατημένο λαό.

Δυο μεγάλοι Ρώσοι ποιητές του 20ού αιώνα, ο Αλέξανδρος Mπλοκ και ο Bλαδίμηρος Mαγιακόφσκι, ήταν ανάμεσα στους πρώτους που υποδέχτηκαν την επανάσταση με ενθουσιασμό. O μεγάλος Ρώσος επιστήμων, I. Mιτσούριν, δηλώνει έτοιμος να εργασθεί για την επανάσταση. O Aνατόλι Λουνατσάρσκι, πρώτος επίτροπος του λαού για τη δημόσια παιδεία, έλεγε ότι «μπορούμε να αναφερθούμε με ευγνωμοσύνη σε δεκάδες μεγάλα ονόματα, να προσδιορίσουμε εκατοντάδες, ίσως χιλιάδες μετριοφρόνων πνευματικών εργατών, οι οποίοι, από την αρχή λίγο ή πολύ γρήγορα, αλλά με πλήρη ειλικρίνεια, πήραν μέρος στον αγώνα για την κατασκευή της καινούργιας πατρίδας, της σοσιαλιστικής πατρίδας».

Δεν ήταν τυχαίο γεγονός ότι ένα κομμάτι της διανόησης συμπαρατάχθηκε με τον επαναστατημένο λαό. Πολλοί από τους προοδευτικούς διανοούμενους αντιλήφθηκαν ότι οι μπολσεβίκοι ήταν οι μόνοι πραγματικοί υπερασπιστές των συμφερόντων του λαού. H στάση αυτού του τμήματος της Pώσικης διανόησης αποτυπώνεται και στο «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» των K. Mαρξ και Φ. Ένγκελς: «Τη στιγμή που η πάλη των τάξεων πλησιάζει την αποφασιστική ώρα, το προτσές της αποσύνθεσης της κυρίαρχης τάξης, ολόκληρης της παλαιάς κοινωνίας παίρνει χαρακτήρα τόσο θυελλώδη και τόσο φλογερό ώστε ένα κομμάτι της κυρίαρχης τάξης αποσπάται από αυτή και προσχωρεί στην επαναστατική τάξη, στην τάξη που φέρνει μέσα της το μέλλον».

Αυτό ακριβώς συνέβη σ’ ένα τμήμα της παλαιάς ρωσικής διανόησης, έτσι όπως περιγράφηκε πιο πάνω. Το τμήμα αυτό αποτελούσε μια περιορισμένη μερίδα της διανόησης. H πλειοψηφία των διανοουμένων υπήρξε ανίκανη να προσανατολισθεί κατά τη διάρκεια των γεγονότων. Οι μικροαστοί διανοούμενοι τήρησαν στάση αναμονής και ουδετερότητας. Σημαντικές ομάδες συγγραφέων, καθηγητών, γιατρών, μηχανικών δηλώνουν ότι μένουν εκτός πολιτικής, χωρίς παρέμβαση στα τρέχοντα πολιτικά γεγονότα. Πολλοί διανοούμενοι καταλήφθηκαν από πεσιμισμό, συγχέοντας το τέλος της μπουρζουαζίας με το θάνατο της κουλτούρας εν γένει. Ένα σημαντικό τμήμα της διανόησης δεν αρκέστηκε στην απόρριψη της σοσιαλιστικής επανάστασης αλλά επιχείρησε σαμποτάζ εκεί όπου η εργασία τους είχε σημασία.

Κρατικοί υπάλληλοι, γιατροί, αστοί καθηγητές ιδρυμάτων μποϋκοτάρισαν το νέο καθεστώς. Από τους κύκλους τους κατεύθυναν στον τύπο του εξωτερικού αντιμπολσεβίκικα ψέματα και συκοφαντίες για την δικτατορία του προλεταριάτου.

Μέχρι την άνοιξη του 1918 η κατάσταση αλλάζει ριζικά. H αλλαγή στάσης μεγάλου τμήματος των διανοουμένων είναι δεδομένη και καθορίστηκε από τη θριαμβευτική πορεία του σοβιετικού κράτους. H διαδικασία καταστροφής του παλιού κρατικού μηχανισμού και η δημιουργία καινούργιου, η διάλυση της συνταγματικής εθνοσυνέλευσης, η επανάληψη της στρατιωτικής εισβολής της ιμπεριαλιστικής Γερμανίας το Φλεβάρη του ’18, η ξένη στρατιωτική επέμβαση της Aντάντ και η επιδείνωση του εμφυλίου πολέμου επιταχύνουν το προτσές διαφοροποίησης των διανοουμένων και της στροφής τους υπέρ της συνεργασίας με τη σοβιετική εξουσία. Το Μπολσεβίκικο κόμμα πραγματοποίησε τεράστια δουλειά για να προσελκύσει όχι μόνο τους διστακτικούς, αλλά επίσης και τους διανοούμενους τους εχθρικούς απέναντι στο νέο καθεστώς, για να τους αναμορφώσει, για να χρησιμοποιήσει τις γνώσεις τους, την πείρα τους στη στερέωση και την άμυνα του πρώτου στον κόσμο Σοσιαλιστικού κράτους. Το Κομμουνιστικό Κόμμα καταλάβαινε πάρα πολύ καλά τις ταλαντεύσεις της διανόησης προς το πλευρό της αστικής τάξης, καταλάβαινε πάρα πολύ καλά ότι οι ταλαντεύσεις δεν είχαν τελειώσει ακόμη και ότι, με την ελάχιστη επιτυχία της αντεπανάστασης, ένα τμήμα των διανοουμένων θα ενώνονταν και πάλι με το εχθρικό στρατόπεδο. H ιστορική πείρα στην EΣΣΔ απέδειξε ότι η κατάκτηση των διανοουμένων, η σύνδεσή τους με τα συμφέροντα του λαού, η δημιουργία στενής επαφής μεταξύ διανοουμένων και εργατικής τάξης επέτρεψαν στο κομμουνιστικό κόμμα να επιλύσει ένα περίπλοκο καθήκον: να αποσπάσει τους διανοούμενους από την μπουρζουαζία και να μετεκπαιδεύσει την αστική διανόηση σε σοσιαλιστική. Αυτό υπήρξε ένα μακρόχρονο προτσές, αλλά ήταν ο μόνος σωστός δρόμος.

Γιάννης Μακρίδης, μέλος της ΚΕ του Μ-Λ ΚΚΕ

 αντιτετράδια της εκπαίδευσης, τ. 114, (2016)