Η προϊστορική στροφή προς την καλλιέργεια ξεκίνησε την ενασχόλησή μας με την ιεραρχία και την ανάπτυξη – και άλλαξε ακόμη και τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε το πέρασμα του χρόνου

του Τζέιμς Σούζμαν

Οι περισσότεροι άνθρωποι θεωρούν την ιεραρχία στις ανθρώπινες κοινωνίες ως αναπόφευκτη, ένα φυσικό μέρος αυτού που είμαστε. Ωστόσο, αυτή η πεποίθηση έρχεται σε αντίθεση με μεγάλο μέρος της 200.000 ετών ιστορίας του Homo sapiens .

Στην πραγματικότητα, οι πρόγονοί μας ήταν ως επί το πλείστον « σκληρά ισότιμοι », δυσανεκτικοί σε κάθε μορφή ανισότητας. Ενώ οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες αποδέχονταν ότι οι άνθρωποι είχαν διαφορετικές δεξιότητες, ικανότητες και ιδιότητες, απέρριψαν επιθετικά τις προσπάθειες να τους θεσμοθετήσουν σε οποιαδήποτε μορφή ιεραρχίας.

Τι συνέβη λοιπόν για να προκαλέσει μια τόσο βαθιά μετατόπιση στην ανθρώπινη ψυχή μακριά από την ισότητα; Η ισορροπία των αρχαιολογικών, ανθρωπολογικών και γονιδιωματικών δεδομένων υποδηλώνει ότι η απάντηση βρίσκεται στη γεωργική επανάσταση, η οποία ξεκίνησε πριν από περίπου 10.000 χρόνια.

Η εξαιρετική παραγωγικότητα των σύγχρονων γεωργικών τεχνικών διαψεύδει πόσο επισφαλής ήταν η ζωή για τους περισσότερους αγρότες από τις πρώτες μέρες της νεολιθικής επανάστασης μέχρι αυτόν τον αιώνα (στην περίπτωση των γεωργών που επιβιώνουν στις φτωχότερες χώρες του κόσμου). Τόσο οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες όσο και οι πρώτοι αγρότες ήταν ευαίσθητοι σε βραχυπρόθεσμες ελλείψεις τροφίμων και περιστασιακούς λιμούς – αλλά οι αγροτικές κοινότητες ήταν πολύ πιο πιθανό να υποστούν σοβαρούς, επαναλαμβανόμενους και καταστροφικούς λιμούς.

Το κυνήγι και η συλλογή ήταν ένας τρόπος βιοπορισμού χαμηλού κινδύνου. Οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες Ju/’hoansi στη Ναμίμπια χρησιμοποιούσαν παραδοσιακά 125 διαφορετικά βρώσιμα είδη φυτών, καθένα από τα οποία είχε ελαφρώς διαφορετικό εποχιακό κύκλο, διέφερε ως προς την απόκρισή του σε διαφορετικές καιρικές συνθήκες και κατείχε μια συγκεκριμένη περιβαλλοντική θέση. Όταν ο καιρός αποδείχτηκε ακατάλληλος για ένα σύνολο ειδών, ήταν πιθανό να ωφελήσει ένα άλλο, μειώνοντας κατά πολύ τον κίνδυνο λιμού.

Ως αποτέλεσμα, οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες θεωρούσαν το περιβάλλον τους αιώνια πρόνοια και εργάζονταν μόνο για να καλύψουν τις άμεσες ανάγκες τους. Ποτέ δεν επιδίωξαν να δημιουργήσουν πλεονάσματα ούτε υπερεκμεταλλεύτηκαν βασικούς πόρους. Η εμπιστοσύνη στη βιωσιμότητα του περιβάλλοντός τους ήταν αμείλικτη.

Αντίθετα, οι νεολιθικοί αγρότες ανέλαβαν την πλήρη ευθύνη να «κάνουν» το περιβάλλον τους πρόνοιο. Βασίζονταν σε μια χούφτα πολύ ευαίσθητες καλλιέργειες ή είδη ζώων, πράγμα που σήμαινε ότι οποιαδήποτε εποχική ανωμαλία, όπως η ξηρασία ή η ασθένεια των ζώων, θα μπορούσε να προκαλέσει χάος.

Και πράγματι, η επέκταση της γεωργίας σε όλη την υδρόγειο σημαδεύτηκε από καταστροφικές κοινωνικές καταρρεύσεις. Η γονιδιωματική έρευνα για την ιστορία των ευρωπαϊκών πληθυσμών υποδεικνύει μια σειρά απότομων μειώσεων που συνέπεσαν αρχικά με τη νεολιθική επέκταση στην κεντρική Ευρώπη πριν από περίπου 7.500 χρόνια και μετά με την εξάπλωσή τους στη βορειοδυτική Ευρώπη πριν από περίπου 6.000 χρόνια.

Ωστόσο, όταν τα άστρα ήταν σε ευθυγράμμιση –καιρικές συνθήκες ευνοϊκές, παράσιτα υποτονικά, εδάφη ακόμα γεμάτα με θρεπτικά συστατικά– η γεωργία ήταν πολύ πιο παραγωγική από το κυνήγι και τη συλλογή. Αυτό επέτρεψε στους αγροτικούς πληθυσμούς να αναπτυχθούν πολύ πιο γρήγορα από τους κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες και να διατηρήσουν αυτούς τους αυξανόμενους πληθυσμούς σε πολύ λιγότερη γη.

Αλλά οι πετυχημένοι αγρότες της νεολιθικής εποχής βασανίζονταν ακόμα από τους φόβους της ξηρασίας, της προσβολής, των παρασίτων, του παγετού και της πείνας. Με τον καιρό, αυτή η βαθιά αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνίες αντιμετώπιζαν τη σπανιότητα προκάλεσε επίσης φόβους για επιδρομές, πολέμους, ξένους – και τελικά, φόρους και τυράννους.

Όχι ότι οι πρώτοι αγρότες θεωρούσαν τους εαυτούς τους αβοήθητους. Αν έκαναν τα πράγματα σωστά, θα μπορούσαν να ελαχιστοποιήσουν τους κινδύνους που τροφοδοτούσαν τους φόβους τους. Αυτό σήμαινε να ευαρεστούν τους ιδιότροπους θεούς στη συμπεριφορά της καθημερινής τους ζωής – αλλά πάνω από όλα, έβαζε πριμ για τη σκληρή δουλειά και τη δημιουργία πλεονασμάτων.

Όπου οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες έβλεπαν τους εαυτούς τους απλώς ως μέρος ενός εγγενώς παραγωγικού περιβάλλοντος, οι αγρότες θεωρούσαν το περιβάλλον τους ως κάτι που έπρεπε να χειραγωγήσουν, να δαμάσουν και να ελέγξουν. Αλλά όπως θα σας πει οποιοσδήποτε αγρότης, το να λυγίσετε ένα περιβάλλον σύμφωνα με τη θέλησή σας απαιτεί πολλή δουλειά. Η παραγωγικότητα ενός τμήματος γης είναι ευθέως ανάλογη με την ποσότητα ενέργειας που καταναλώνετε σε αυτό.

Αυτή η αρχή ότι η σκληρή δουλειά είναι αρετή και η συνέπειά της ότι ο ατομικός πλούτος είναι αντανάκλαση της αξίας, είναι ίσως η πιο προφανής από τις πολλές κοινωνικές, οικονομικές και πολιτιστικές κληρονομιές της αγροτικής επανάστασης.

Από τη γεωργία στον πόλεμο

Η αποδοχή της σχέσης μεταξύ σκληρής δουλειάς και ευημερίας έπαιξε βαθύ ρόλο στην αναμόρφωση του ανθρώπινου πεπρωμένου. Ειδικότερα, η ικανότητα παραγωγής και ελέγχου της διανομής των πλεονασμάτων έγινε δρόμος προς την εξουσία και την επιρροή. Αυτό έθεσε τα θεμέλια για όλα τα βασικά στοιχεία των σύγχρονων οικονομιών μας και εδραίωσε την ενασχόλησή μας με την ανάπτυξη, την παραγωγικότητα και το εμπόριο.

Τα τακτικά πλεονάσματα επέτρεψαν πολύ μεγαλύτερο βαθμό διαφοροποίησης των ρόλων στις αγροτικές κοινωνίες, δημιουργώντας χώρο για λιγότερο άμεσα παραγωγικούς ρόλους. Αρχικά αυτά θα είχαν σχέση με τη γεωργία (εργαλειομηχανές, οικοδόμοι και κρεοπώλες), αλλά με την πάροδο του χρόνου εμφανίστηκαν νέοι ρόλοι: οι ιερείς να προσεύχονται για καλές βροχές. μαχητές για την προστασία των αγροτών από τα άγρια ​​ζώα και τους αντιπάλους· πολιτικοί να μετατρέψουν την οικονομική εξουσία σε κοινωνικό κεφάλαιο.Οι κοινωνίες που βασίζονται στη γεωργία δημιούργησαν οικονομίες ελπίδας και φιλοδοξίας, στις οποίες εστιάζουμε σχεδόν αλάνθαστα στο μέλλον

Μια πρόσφατη ερευνητική εργασία που εξετάζει την ανισότητα στις πρώιμες νεολιθικές κοινωνίες επιβεβαιώνει αυτό που οι ανθρωπολόγοι των αρχών του 20ού αιώνα γνώριζαν ήδη, βάσει συγκριτικών μελετών των αγροτικών κοινωνιών: ότι όσο μεγαλύτερα είναι τα πλεονάσματα που παράγει μια κοινωνία, τόσο μεγαλύτερα είναι τα επίπεδα ανισότητας σε αυτήν την κοινωνία.

Η νέα έρευνα χαρτογραφεί τα σχετικά μεγέθη των κατοικιών των ανθρώπων σε 63 νεολιθικές κοινωνίες μεταξύ 9000 π.Χ. και 1500 μ.Χ. Βρίσκει μια σαφή συσχέτιση μεταξύ των επιπέδων υλικής ανισότητας –με βάση το μέγεθος των κατοικιών των νοικοκυριών σε κάθε κοινότητα– και της χρήσης έλξης ζώων, που επέτρεψαν στους ανθρώπους να αφιερώσουν πολύ μεγαλύτερη ενέργεια στα χωράφια τους.

Φυσικά, ακόμη και οι πιο σκληρά εργαζόμενοι αγρότες της πρώιμης νεολιθικής εποχής έμαθαν στο κόστος τους ότι το ίδιο κομμάτι εδάφους δεν μπορούσε να συνεχίσει να παράγει άφθονες σοδειές χρόνο με το χρόνο. Η ανάγκη τους να συντηρήσουν ολοένα και μεγαλύτερους πληθυσμούς έθεσε επίσης σε κίνηση έναν κύκλο γεωγραφικής επέκτασης μέσω κατακτήσεων και πολέμου.

Χάρη σε μελέτες παρατηρούμενων αλληλεπιδράσεων μεταξύ κυνηγών-τροφοσυλλεκτών του 20ου αιώνα, όπως οι Ju/’hoansi και οι γεωργοί γείτονές τους στην Αφρική, την Ινδία, την Αμερική και τη νοτιοανατολική Ασία, γνωρίζουμε τώρα ότι η γεωργία εξαπλώθηκε στην Ευρώπη με την επιθετική επέκταση των αγροτικών πληθυσμών, σε βάρος των εγκατεστημένων πληθυσμών κυνηγών-συλλεκτών.

Η αγροτική επανάσταση άλλαξε επίσης τον τρόπο που οι άνθρωποι σκέφτονται για τον χρόνο. Οι σπόροι φυτεύονται την άνοιξη για να συλλεχθούν το φθινόπωρο. Τα χωράφια αφήνονται σε αγρανάπαυση, ώστε να είναι παραγωγικά το επόμενο έτος. Έτσι, οι κοινωνίες που βασίζονται στη γεωργία δημιούργησαν οικονομίες ελπίδας και φιλοδοξίας, στις οποίες εστιάζουμε σχεδόν αλάνθαστα στο μέλλον και όπου οι καρποί της εργασίας μας καθυστερούν.

Αλλά δεν είναι μόνο η δουλειά μας που είναι προσανατολισμένη στο μέλλον: τόσο μεγάλο μέρος της σύγχρονης ζωής είναι ένα κουβάρι κοινωνικών στόχων και συχνά αδύνατων προσδοκιών που διαμορφώνουν τα πάντα, από την ερωτική μας ζωή μέχρι την υγεία μας. Οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες, αντίθετα, εργάζονταν μόνο για να καλύψουν τις άμεσες ανάγκες τους. Ούτε κράτησαν τους εαυτούς τους όμηρους μελλοντικών φιλοδοξιών, ούτε διεκδίκησαν προνόμια με βάση τα προηγούμενα επιτεύγματα.

Η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο η αγροτική επανάσταση μεταμόρφωσε τις ανθρώπινες κοινωνίες δεν ήταν άλλοτε παρά ένα ζήτημα πνευματικής περιέργειας. Τώρα, όμως, έχει αποκτήσει μια πιο πρακτική και επείγουσα πτυχή. Πολλές από τις προκλήσεις που δημιουργήθηκαν από τη γεωργική επανάσταση, όπως το πρόβλημα της σπανιότητας, έχουν λυθεί σε μεγάλο βαθμό από την τεχνολογία – ωστόσο η ενασχόλησή μας με τη σκληρή δουλειά και την απεριόριστη οικονομική ανάπτυξη παραμένει αμείωτη. Όπως μας υπενθυμίζουν οι περιβαλλοντικοί οικονομολόγοι, αυτή η εμμονή κινδυνεύει να κανιβαλίσει το μέλλον μας –και πολλών άλλων ειδών–.

Αξίζει λοιπόν να αναγνωρίσουμε ότι τα σημερινά κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά μοντέλα μας δεν είναι αναπόφευκτη συνέπεια της ανθρώπινης φύσης, αλλά προϊόν της (πρόσφατης) ιστορίας μας. Αυτή η γνώση θα μπορούσε να μας ελευθερώσει να είμαστε πιο ευφάνταστοι στην αλλαγή του τρόπου με τον οποίο σχετιζόμαστε με το περιβάλλον μας και ο ένας τον άλλον. Έχοντας περάσει το 95% της ιστορίας του Homo sapiens στο κυνήγι και τη συλλογή, σίγουρα υπάρχει λίγη από την ψυχή του κυνηγού-τροφοσυλλέκτη σε όλους μας.

πηγή: theguardian.com